Nazım Hikmet’in Edebi Kişiliği | Mazhar Özsaruhan

Çınarlarında kolan vurdum, hapishanelerinde yattım. Hiçbir şey gidermez iç sıkıntımı memleketimin şarkıları ve tütünü gibi.

Nazım Hikmet

Çetin Doğan’ın dediği gibi Nâzım Hikmet’in ateşi, bugün yurdun dört bir yanında despotluğa, yobazlığa başkaldıranların ellerindeki meşale, yüreklerindeki ateştir. 

Bir toplumun her döneminde yeni yetenekler ortaya çıkabilir. Oysa toplumun oksijen almasını sağlayan ana arterlerini besleyebilecek, gerçek anlamda yenilik getirebilecek ve edebiyatta devrim yaratabilecek şairler çok seyrek olarak ortaya çıkar. Nazım Hikmet, bunlardan biridir. Şiirlerdeki orijinliği, şiirsel ifadesi, müziği, ritmi ile edebiyatımızda yeni bir çığır açtı. Yerli, yabancı birçok yazar, çizer, edebiyatçı, şair şiirlerine hayran kalarak ve etkilenerek serbest nazımı benimsediler.

UNESCO bir jest yaparak 2002 yılını Nazım Hikmet Yılı olarak ilan etti. Bu tarih Nazım’ın 100. doğum gününe denk geliyordu. Türkiye’de ise 1951 yılında Demokrat Parti döneminde Bakanlar Kurulu kararı ile Türk vatandaşlığından çıkarılan Nazım Hikmet, 5 Ocak 2009 yılında bu kez AKP döneminde Bakanlar Kurulu’nun aldığı kararla vatandaşlığını iade etti. Bu iade çok kalınmış bir karardı. Çünkü vatandaşlığın iadesi ile ilgili ne zaman bir teklif gelse ya MHP’li bakanların, ya da kendilerini anti komünist, müteassıp diye niteleyen sermayenin emrindeki sağcı hükümetlerin çelmesine takılmıştır.

Nazım’ın vatandaşlığa alınması konusunda 26 Nisan 2006 tarihinde TBMM İçişleri Komisyonu’nda Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı ele alınırken CHP İzmir Milletvekili Hakkı Ülkü, Nazım Hikmet’e yeniden Türk vatandaşlığı verilmesi önerisinde bulunmuştu.

Bülent Ecevit’in başbakanlığı döneminde de Nazım Hikmet’in vatandaşlığa geri almak için hazırlanan kararname, MHP’li bakanların önüne iki kez gitti. İlkinde sadece Başbakan Ecevit ve Kültür Bakanı İstemihan Talay’ın imzaları vardı ve MHP’li bakanlar, kararnameyi geri gönderdi. İkincisinde ise imzalar arttı, fakat MHP’li bakanlar, yine “Hayır” diyerek kararnameyi imzalamamıştı.[1]

Geçmişten günümüze “Romantik Devrimci” olarak nitelenen “Mavi Gözlü Dev”in aramızdan ayrılışının 56. yılıdır. Onu hep saygıyla, minnetle ve özlemle anacağız. Büyük Ozan 15 Ocak 1902 tarihinde Selanik’te doğdu.Dedesi Çerkez Nazım Paşa’ydı. Babası Selanik valisi Hikmet Bey’di. Osmanlı döneminde doğanlar atalarının adıyla anılırdı. Göbek adı Mehmet’tir. Önceleri “Mehmet Nazım” olarak anılmış, kendi isteğiyle Nüfus idaresindededesinin adı olan Nazım’ı, babasının adı olan Hikmet’i alarak kayıtlara geçmiştir.

Nazım Hikmet’in yaşamı edebiyat ve yazarlarla kuşatılmıştı adeta. Çocukken en sevdiği yazarlar Tevfik Fikret, Mehmet Emin, Ziya Paşa, Halide Edip, Mehmet Rauf, Namık Kemal ve Hüseyin Rahmi’dir. Genç yaşta farklı edebiyat çevrelerine girmiş, dergilerde şiir, gazetelerde yazı yazmıştır. Kısa sürede yazdığı şiirlerle büyük yankı uyandırırmıştır.

1918 yılında Heybeliada Bahriye mektebinden mezun olduktan sonra atandığı Hamidiye Gemisi güverte subayı stajyeri olarakçalıştıktan kısa bir süre sonra göze batan davranışları nedeniyle ordu ile ilişkisi kesildi. 1920 yılında Anadolu’da başlayan Milli Mücadele’ye katıldı. Öğretmenlik görevi sonrasında Batum üzerinden Moskova’ya gitti. Moskova’da Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi Siyasal Bilimler ve İktisat öğrenimini tamamladı. Bu tarihlerde eski şiir anlayışından sıyrılarak devrimci bir anlayış sergilemiştir.

Moskova’daki yıllarında dünya edebiyatının önemli isimlerinden Vladimir Mayakovksi’nin etkisinde kalarak şiirde ölçü ve uyağı bırakarak serbest nazıma geçmiştir. Mayakovski Nazım’ı Nazım Hikmet yapan ve yaşamını değiştiren bir çağın ateşini yakan belki de ilk kıvılcımdı. Büyük ozan bu etkiyle aynı zamanda fütürist (gelecekçi) bir akımın Türkiye’deki ilk temsilcisidir. Bu nedenle Nazım’ın etkisinde kalan diğer toplumcu-gerçekçi şairlerimiz Ahmed Arif, Hasan İzettin Dinamo, Rıfat Ilgaz, Hasan Hüseyin Korkmazgil, Nevzat Çelik, Cahit Irgat, Mehmet Başaran, Suat Taşer, Attiâ İlhan,Ceyhun Atuf Kansu ve Arif Damar aynı akımın önemli temsilcileridir. Özellikle 60 kuşağının genç şairlerinden bugüne uzanan süreçte en yaşlısından, en gencine kadar Nazım’ın şiirlerinin epik ya da lirik, içeriksel birikimlerinden oldukça etkilenmişlerdir.

Nazım Hikmet’in etkilendikleri önemli edebi kişiliği ile ön plana çıkan Tevfik Fikret, Ziya Paşa, Namık Kemal, Mehmet Rauf, Hüseyin Rahmi, Mehmet Emin ve Halide Edip’in izleri belki de dizelerinde kendisini hissettirecekti.

Nazım Hikmet kendisine özgü şiirlerini toplumsal olaylara, ezen ile ezilenlere, yani emek ve sömürüye, aşk, ölüm, savaş, yoksulluk, açlık, emperyalizm ve sosyalizm temalarını ustaca işlemiştir. Sosyalizmi, ulusalcılık temasıyla birlikte ele almıştır. Sosyalist görüş, onun yaşamının ve şiirlerinin ana temasıdır. Toplumdaki bireylerin “yaşamak, bir ağaç gibi tek ve hür / ve bir orman gibi kardeşçesine” yaşam ve barış özlemi onun anlayışının en veciz anlatımlarından biri olsa gerek.

Şiiri ve poetikası olumlu, olumsuz eleştiriler almasına rağmen, kendi yaratıcı yolunu terk etmedi. Şiiri hayatının en zor anlarında ruhunun çökmesine izin vermeyen en sadık yoldaşı oldu. Şiirleri cezaevlerinde, yalnızlığında yıllarca en iyi yoldaşı oldu. Onun aracılığı ile doğa, yaşam ve insanlarla iletişim kurmaya çalıştı. Bu nedenle hapishanelerde yazılan şiirleri ile hayatı çok güçlü yansıtıyordu.[2]Öyle bir güç ki, kendi zamanının ötesinde tüm zamanları aşarak evrensellik kazandı şiirleri. Aynı zamanda onun duygusal dünyasına girmemize izin vererek…

1929 yılında Türkiye’de ilk kez yayınlanan 835 Satır adlı eserinde Peyami Safa şiirin biçimsel özelliklerine değinirken şunları yazmıştır:

“Nâzım Hikmet, dünya edebiyatında kendine çok has bir nev’in yaratıcısı olmuştur. O ne bir fantazi heveslisi, ne bir garipperest, ne de yeni moda müptelası bir edebiyat züppesidir. O sadece, ağlamayan, haykıran zekâsının malzemesini eski insanlıktan aldığı halde, çatısını yeni bir teknikle kuran, ona müstakbel dünyaların rengini veren büyük bir kalfa mimarıdır. En yeni binalarda kullanılan taşlar da bu dünya kadar eskidir. Nâzım bilir…”

835 Satır, dönemin edebiyat ve sanat çevrelerinde büyük bir olay olarak kabul edilmiştir. Hüseyin Rahmi Gürpınar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Orhan Seyfi Orhan, Halit Fahri Ozansoy, Nurullah Ataç gibi eski kuşak ve yeni kuşak edebiyatçı ve yazarlar bu eserle ilgili hayranlıklarını yüksek sesle ifade etmişlerdir.

1928-1932 yılları arasında ilk oyunları ve şiir kitapları yayınlandı. Bu süreç ve sonrası şiirlerine kendi yaşamıyla ilgili duyarlığı ve dünya görüşü yansımıştır. Sürekli savaşın içindedir. Savaşın yarattığı gerilim şiirlerinde acıyı ve sevinci bir araya getirmiştir. Ancak bu acıyı okurlarına yansıtmamak için büyük çaba sarf etmiştir. 

1925 yılından başlayarak şiirleri ve yazıları nedeniyle defalarca yargılandı. 1938 yılında orduyu isyana teşvik ettiği gerekçesiyle indirilmiş haliyle 28 yıl, 4 ay hapis cezasına çarptırıldı. İstanbul, Ankara, Çankırı ve Bursa’da 12 yılı aşkın cezaevlerinde kaldı. Bursa cezaevinde kaldığı yılları anlatan “Mavi Gözlü Dev” filmi, 2007 yılında vizyona girdi. 1950 yılındaki afla cezaevinden çıktı. 48 yaşında tekrar askerliğe çağırılması ve öldürüleceği yolundaki duyumlar üzerine yurt dışına çıktı. 17 Haziran 1951 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından Türk vatandaşlığından çıkartıldı.

Büyük Ozan’ın sanat anlayışı üç dönemde incelenir. [3]

1. 1929 – 1936 yılları. Bu dönemde Vladimir Mayakovski şiirlerinin biçimsel özelliklerinin etkisinde kalmıştır. 835 Satır adlı eseri bu dönemin ürünüdür.

• 1938 – 1950 yılları. Bu dönemde hem aydın, hem de büyük halk kitlelerinin kolaylıkla anlayabileceği şiirleri ortaya çıkmış. Bu dönemde sosyalizm ile ulusal söylem biçimlerini birleştirmeye çalışmıştır. Şeyh Bedreddin Destanı bu dönemde ortaya çıkmıştır.

• 1950 sonrası. Bu dönem son dönemdir. Nazım Hikmet 1950 sonrasında yakaladığı istikrarlı çizgide özgün eserler vermiştir.

Nazım Hikmet’in eserleri 50 dilden fazla dillere tercüme edilmiştir.

2 Kasım 1950 yılında Dünya Barış Konseyi, Uluslararası Barış Ödülü’nü Pablo Neruda, Picasso, Paul Robeson, Wanda Jakubowska ile birlikte Nazım Hikmet’e vermiştir. Bu ödül sırasında Pablo Neruda’ya Nazım Hikmet hakkındaki düşüncelerini soran gazeteciye “Biz onun yanında şair bile sayılmayız.” Cevabını vermişti. Pablo Neruda, Nazım Hikmetin ölümünden önce ve sonrasında onunla ilgili şiirler yazmıştır.

Sonuç olarak diyebiliriz ki Nazım Hikmet yalnız Türk Edebiyatı’nda değil, Dünya Edebiyatı’nda da kendisini kabul ettirmiş ender insanlardan biridir. Toplumdan ilham alan ve toplumcu gerçekliği edebiyatımıza kazandıran önemli bir şahsiyettir. Tanzimat döneminden başlayan dünya algısını ters yüz etmiştir. Toplumsal gerçekliği, doğanın somut güzelliklerini ve doğasını, romantizmi, aşkı, sevgiyi, özgürlüğü, devrimsel diyalektiği o lirik anlatımıyla dünya edebiyatında “ben de varım” diyebilen bir dâhidir. Şiirlerinde biçim ve temalarında derinliğine bir boyut getirerek, şiirsel dilde kendisinden sonra gelenleri etkileyecek önemli yeniliklere imza atmıştır. Ona “Mavi Gözlü Dev” denmesinin nedenlerinden biri de budur. Nazım Hikmet yalnız şiirle değil, romancılığı, öykü yazarlığı, nesir yazıları,oyun yazarlığı, cezaevindeki yıllarında el işlemeciliği ile de anılan edebi bir kişiliktir.

Eserleri[4] 

Ölümünden önce yayımlananlar

• Dağların Havası (Osmanlıca, 1925)[25]
• Güneşi İçenlerin Türküsü (1928)
• 835 Satır (1929)
• Jokond ile Si-Ya-U (1929)
• Varan 3 (1930)
• 1 + 1 = 1 (1930)
• Sesini Kaybeden Şehir (1931)
• Gece Gelen Telgraf (1932)
• Benerci Kendini Niçin Öldürdü? (1932)
• Bir Ölü Evi yahut Merhumun Hanesi (1932)
• Kafatası (1932)
• Orman Cücelerinin Sergüzeşti (1932)
• Unutulan Adam (1934)
• Portreler (1935)
• Taranta Babu’ya Mektuplar (1935)
• Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı (1936)
• İt Ürür Kervan Yürür (1936, Orhan Selim adıyla)
• Milli Gurur (1936)
• Sovyet Demokrasisi (1936)
• Alman Faşizmi ve Irkçılığı (1936)
• Kurtuluş Savaşı Destanı (1937)
• Yeşil Elmalar (1938)
• La Fontaine’den Masallar (1949)

Ölümünden sonra yayımlananlar

• Saat 21-22 Şiirleri (1965)
• Enayi (1965)
• Ferhad ile Şirin (1965)
• İnek (1965)
• İstasyon (1965)
• Kan Konuşmaz (1965)
• Şu 1941 Yılında (1965)
• Yolcu (1965)
• Yaşamak Hakkı (1966)
• Dört Hapishaneden (1966)
• Bu Bir Rüyadır (1966)
• Ocak Başında (1966)
• Rubailer (1966)
• Sabahat (1966)
• Yaşamak Güzel Şey Be Kardeşim (1966)
• Memleketimden İnsan Manzaraları (1966-1967)
• Allah Rahatlık Versin (1967)
• Evler Yıkılınca (1967)
• İnsanlık Ölmedi ya (1967)
• Yusuf ile Menofis (1967)
• Cezaevinden Memet Fuat’a Mektuplar (1967)
• Kemal Tahir’e Mapushaneden Mektuplar (1968)
• Kuvâyi Milliye (1968)
• Sevdalı Bulut (1968)
• Yeni Şiirler 1951-1959 (1969)
• Son Şiirleri 1959-1961 (1969)
• Bursa Cezaevinden Vâ’Nû’lara Mektuplar (1970)
• İlk Şiirleri 1913-1927 (1971)
• Demokles’in Kılıcı (1974)
• Faşizm Sınıflar ve Emperyalizm (1975)
• Nâzım ile Piraye (1975)
• Aydınlıkçı Yazar Aydınlıkçı Şair (1976)
• Yazılar (1976)
• İvan İvanoviç Var mıydı Yok muydu? (1985)
• Çeviri Hikâyeler (1987)
• Her Şeye Rağmen (1990)
• Kadınların İsyanı (1990)
• Kör Padişah (1990)
• Tartüf-59 (1990)
• Yalancı Tanık (1990)
• Hikâyeler (1991)
• Konuşmalar (1991)
• Masallar (1991)
• Sanat, Edebiyat, Kültür, Dil (1991)
• Yatar Bursa Kalesinde (1991)
• Yazılar 1924-1934 (1991)
• Yazılar 1935 (1991)
• Yazılar 1936 (1991)
• Yazılar 1937-1962 (1991)
• Piraye’ye Mektuplar 1 (1998)
• Piraye’ye Mektuplar 2 (1998)
• Sanat ve Edebiyat Üstüne (1998)
• Nâzım Hikmet Şarkıları (2001)
• Bizim Radyoda Nâzım Hikmet (2002)
• Bütün Şiirleri (2007)
• Henüz Vakit Varken Gülüm (seçme şiirler, 2008)
• Öteki Defterler (2008)
• Çankırıdan Piraye’ye Mektuplar (2010)
• Büyük İnsanlık (kendi sesinden şiirler, 2011)
• “Nâzım’ın Cep Defterlerinde Kavga, Aşk ve Şiir Notları (1937 – 1942) (2017)”

Senaryo: Mümtaz Osman adıyla:

• Karım Beni Aldatırsa,
• Fena Yol,
• Söz Bir Allah Bir,
• Cici Berber,
• Milyon Avcıları,
• Aysel Bataklı Damın Kızı,
• Leblebici Horhor Ağa,
• Kıskanç.

Ercüment Er adıyla:

• Kızılırmak Karakoyun.
• Yönetmen:
• Düğün Gecesi-Kanlı Nigar (kısa film),
• İstanbul Senfonisi (kısa film),
• Bursa Senfonisi (kısa film),
• Cici Berber (Muhsin Ertuğrul ile),
• Güneşe Doğru (1937).

Bestelenmiş Şiirleri

• Ahmet Kaya, Aynı Daldaydık
• Ahmet Kaya, Şeyh Bedrettin
• Ruhi Su, Masalların Masalı
• Ruhi Su, Onlar Ki
• Ruhi Su, Kadınlarımız
• Zülfü Livaneli, Karlı Kayın Ormanı
• Zülfü Livaneli, Bulut Mu Olsam
• Zülfü Livaneli, Kız Çocuğu
• Zülfü Livaneli, Hoşçakal Kardeşim Deniz
• Zülfü Livaneli, Saat Dört Yoksun
• Zülfü Livaneli, Vapur
• Zülfü Livaneli, Memetçik Memet
• Cem Karaca, Şeyh Bedrettin Destanı
• Cem Karaca, Çok Yorgunum (Mavi Liman şiirinden uyarlama)
• Cem Karaca, Ceviz Ağacı
• Cem Karaca, Herkes Gibi
• Cem Karaca, Hoşgeldin Kadınım
• Cem Karaca, Memleketim
• Cem Karaca, Hasret ( Davet şiirinden alınmıştır.)
• Cem Karaca, Kerem Gibi
• Esin Afşar, Tahir ile Zühre Meselesi
• Onur Akın, Seviyorum Seni
• Onur Akın, Sev Bakalım
• Edip Akbayram, Güzel Günler Göreceğiz
• Edip Akbayram, Korkuyorlar
• Edip Akbayram, Gidenlerin Türküsü
• İlkay Akkaya, Beyazıt Meydanı
• Mesud Cemil, Kanatları Gümüş Yavru Bir Kuş[27]
• Ezginin Günlüğü, Seni Düşünmek Güzel Şey
• Ezginin Günlüğü, Japon Balıkçısı
• Yeni Türkü, Mapushane Kapısı
• Yeni Türkü, Sen
• Yeni Türkü, Öldükten sonra
• Grup Yorum, Bu Memleket Bizim
• Grup Yorum, Ben Bir Asker Kaçağıyam
• Grup Yorum, İnsanların İçindeyim
• Grup Yorum, Veda
• Grup Baran, Salkım Söğüt
• Grup Baran, Güneşi İçenlerin Türküsü
• İlhan İrem, Hoşgeldin Kadınım
• Hakan Yeşilyurt, Piraye (Piraye İçin Yazılmış Saat 21-22 Şiirleri kitabındaki 6 Ekim 1945 tarihli şiirden uyarlama)
• Hüsnü Arkan, Bor Oteli
• Sümeyra Çakır, Hürriyet Kavgası
• Ahmet Aslan, Geberiyorum
• Fikret Kızılok, Akın Var

1962 yılında yazdığı bir şiiri ile anıyoruz.

AÇLIK ORDUSU YÜRÜYOR

Açlık ordusu yürüyor

yürüyor ekmeğe doymak için

ete doymak için

kitaba doymak için

hürriyete doymak için.

Yürüyor köprüler geçerek kıldan ince kılıçtan keskin

yürüyor demir kapıları yırtıp kale duvarlarını yıkarak

yürüyor ayakları kan içinde.

Açlık ordusu yürüyor

adımları gök gürültüsü

türküleri ateşten

bayrağında umut

umutların umudu bayrağında.

Açlık ordusu yürüyor

şehirleri omuzlarında taşıyıp

daracık sokakları karanlık evleriyle şehirleri

fabrika bacalarını

paydostan sonralarının tükenmez yorgunluğunu taşıyarak.

Açlık ordusu yürüyor

ayı ini köyleri ardınca çekip götürüp

ve topraksızlıktan ölenleri bu koskoca toprakta.

Açlık ordusu yürüyor

yürüyor ekmeksizleri ekmeğe doyurmak için

hürriyetsizleri hürriyete doyurmak için açlık ordusu yürüyor

yürüyor ayakları kan içinde.

09.08.1962

———————–

[1]  Radikal Gazetesi , Nazım Hikmet resmen Türk vatandaşı  (10,01.2009)

[2]Mariya Leontiç, Nazım Hikmet’in hayatı ve şiirleri (eprints.ugd.edu.mk/3475/1/nazim-hikmet-bal-tam-icin.pdf)

[3] Nazım Hikmet ve sanat anlayışı üzerine detaylı bilgiler, (edebiyatdenizi.com 26 Ocak 2018)

[4]  tr.wikipedia.org/wiki/Nâzım_Hikmet