Anadolu Ekininde Dengbejler / Nuri KAYMAZ

“Kürtlerde tiyatronun tarihçesi belki de biraz dengbejlikle”  özdeştir.

“Evet, dengbejler artık ölüyor; ama anlatı roman, anlatı öykü de ölüyor mu? Bence ölmüyor, bence tam tersine insan belki de her zamankinden fazla anlatı öykü ve romana gereksinim duyuyor. Anlatı, insanla ve kelamıyla başladı. insan ve kelamı olduğu sürece yaşayacak. Dengbejler ölüyor ama anlatı öykü ve roman değil.” (Mehmet Uzun. ‘Dengbejlerim’ adlı kitabından.

Dengbej, Anadolu ekininde çok önemli bir yer tutmasına karşın günümüzde ne olduğu fazla bilinmeyen bir ekinsel öğedir (motif). Nedir Dengbej? Kürtçede “deng” ses, “bej’ ise sese biçim veren, ruh kazandıran, canlandıran, sesi söze dönüştüren, söyleyen demektir. Bengbej, sesi, sözü iş ve uğraş edinmiş, mekanı ses ve söz olmuş kişidir. Dengbejler, halk ekini ürünlerinin, Anadolu yaşam biçiminin, en önemli tanıkları ve derlemecileridir. Anadolu insanının çeşitliliği ve bu çeşitlilikten doğan varsıllık, Anadolu halkının ekinsel yapısına, ürünlerine de büyük bir çeşitlilik ve varsıııık kazandırmıştır. Kürt halk yazınının ve folklorunun önemli bir dalı olan dengbejlik, bir anlamda Kürt halk ozanliğıdır. Ekinsel örgelerin dilden dile, ilden ile, kuşaktan kuşağa ulaşmasını sağlıayan kişilerdir dengbejler.

Dengbejler, giyimleri ile özgün bir yapı oluştururlar. Başlarında elle örülmüş, canlı renklerden oluşan nakışlarla süslenmiş yün bir börk, ayaklarında da olabildiğince yalın ve yalınç, çarığa benzeyen ayakkabılar vardır. Giysileri ise yöre halkının giyimlerine benzer, gösterişsiz giysilerdir. Görünüşleri ve davranışlarıyla tam bir eski zaman insanını, eski dönemlerin anlatıcılarını temsil ederler. Denbejler, değişik zamanlarda başka başka evlerde toplanan yöre halkına, geçmiş zamanların ve dönemlerin duygu dünyasından ve yaşam biçiminden oluşturdukları öyküleri aktararak, insanların eğlenirken bilgilenmelerini de sağlarlar. çoğu kez düğünlerde ve özel günlerde, açık alanlarda yaptıkları gösterilerle köy seyirlik oyunu geleneğini yaşatırlar. Erkek deng-bejler zaman zaman kadın kılığına girerek taşlama ve atışma içeren yöntemlerle aşk öykülerini, masalları, destanları, türküleri aktarır ve canlandırırlar. Destanlardaki, masallardaki, türkülerdeki kahramanların seslerini, davranışlarını taklit ederek yaptıkları gösterilere tiyatro canlılığı kazandırırlar.
Oyuncu ve oyun yazarı Kemal Olgun; dengbejlik ve tiyatro arasındaki bağı şu sözlerle anlatır:
“Kürtlerde tiyatronun tarihçesi belki de biraz dengbejlikle özdeştir. Dengbejlik, Kürtler için önem-li bir kaynaktır. Kürt tarihi de ona dayanır. Yüzyıllarca dengbejferden, çirakbejlerden(masaf anlatıcılan), gelen tiyatronun Kürt toplumunda sahneye taşmması 1991 yılmda gerçekleşir. Bir de ara süreç vardır ki ona da oda tiyatrosu süreci diyebiliriz. Dengbejin gittiği her yerde tiyatro olgusu söz konusu olmuştur. Köy odalannda özellikle tiyatro izlemek için bir araya gelen insan-lar olmuş ve bu dönem yüzyıllarca sürmüştür. ”
KemalOlgun ve arkadaşları 1991 yılında kurdukları oda tiyatrosu ile dengbejleri oyunlaştırıp sahneye taşırlar. Anadolu geleneğinde gösteri sanatlarında genellikle erkekler öne çıkmışsa da
kadın dengbejler de vardır. Bunlar arasında Meyra Han (Xan), Rojzer, Ayşe Şen gibi adlar sayılabilir.

Ayşe Şen 1992 yılında yaşamını yitirmiş son kadın dengbejler arasında yer alır.
Erkek dengbejler arasında ilk akla gelenler arasında Kado Amca (Ape Qado), Rlfak Dare, Ehmede Fermane Kiki, Alihan, Arif Cizrevi (Cizrewi), Şakiro, Demir Ali, Mihemed Şekso (Şexo), Avdale Zeynike, Fakiye (Faqiye) Teyran, Molla Cizre vi (Cizrewi), Molla Hüseyin, Kullo gibi adlar sayılabilir. Ne yazık ki bunlarla ilgili yeterli ayrıntılı bilgi yoktur.

Kullo biçem olarak diğerlerinden biraz ayrılarak gülmece dengbeji olarak dikkat çeker. Kimilerine göre Halep’te, kimilerine göre de Mardin-Ömerli’de doğmuştur. Derlediği ve anlattığı iki yüz’e yakın fıkra ve gülmece öyküsü olduğu söylenir. Kimi araştırmacılar dengbejlerin piri olarak Fakiye (Faqiye) Teyran’ı, kimileri ise Avdale Zeynike’yi öne çıkarırlar. Fakiye Teyran’ın, Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Azerbaycan‘da Kürtlerin yaşadığı yörelerde dolaşarak anlatımlarını gerçekleştirdiği, ömrü boyunca birçok halk ozanı ve dengbej gibi, bir güzelin, bir sevgilinin arayışına girerek sıla özlemi çektiği söylenmektedir.

Kaynakçalar:
Mehmet Uzun “Dengbejlerim” Belge Yayımlan
Şairçıkmazı-aralık 2004
Evrensel Gazetesi-26 aralık 2004 
Hüseyin Can “Sosyalist Sovyetler Birliğinde Kürtler (1917–1956)” Peri Yayımlan
ŞAİRÇIKMAZI / Mayıs – Ağustos 2006